وقتی که معشوق، تب می کند، عاشق دلش را پر از گرمای عشق می کند تا حدی که لبهایش سرد شوند. سپس از بوسه برای خنک کردن معشوق استفاده می کند.
سنایی به زیبایی می سراید که نمی خواهد عاشق بمیرد ولی معشوق فقط تب کند. باید آن وصال بیاید.
تا بشنیدم که گرمی از آتش تب
گرمی، سوی دل بردم و سردی، سوی لب
مرگست ندیمم از فراقت همه شب
تب با تو و مرگ با من، این هست عجب
سنایی
ای دل، شاد باش و رها از قید و بند، مانند خیام
می‌خوردن و شادبودن، آیینِ من است
فارغ‌بودن ز کفر و دین، دینِ من است
گفتم به عروسِ دهر: «کابینِ تو چیست؟»
گفتا: «دلِ خُرَّمِ تو، کابینِ من است»
مستان که شراب عشق می خواهند و از دروغ و ریا و ستم و۔۔۔ خسته اند، عزم بتخانه می کنند یعنی چارچوب های جامعه و سنّت های اجتماع و " باید ها و نباید ها " را رها می کنند۔ مثل گُل، شاد شدند قبل از گِل شدن۔
مستان چو هوای در میخانه کنند
پیمان شکنند و عزم بتخانه کنند
کاشانه به آبِ چشم ساغر، گُل کن
زان پیش که از گِل تو کاشانه کنند
خواجوی کرمانی
کامل است راه وصال و در آن ، خلوص عشق لازم است که بالاتر از ایمان و کفر است
کردم توبه، شکستیش روز نخست
چون بشکستم به توبه‌ام خواندی چُست؟
القصه، زمام توبه‌ام در کف توست
یک‌دم نه شکسته‌اش گذاری نه درست
ابوسعید ابوالخیر
عطار، عارف بزرگی است که مولانا در مورد او می سراید:
هفت شهر عشق را عطار گشت
ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم
عطاری که به مرحله ای رسیده است که انسان را عاملِ انجامِ کارها نمی داند۔ به عنوان نمونه، اگر انسانی یک عاشق باشد، معشوق و در واقع خودِ عشق است که او را بی قرار کرده است و انگار انتخابی برای انسان ها نیست همانطور که اکنون بهار است نه تابستان
گفتم دل و دین، در پی کارت کردم
هر چیز که داشتم، نثارت کردم
گفتا تو که باشی که کنی یا نکنی
آن، من بودم که بی قرارت کردم
درایت در دشمنی و دوستی۔۔۔
دل بر تو نَهَم، زنم بداندیشان را
وز تو نبرم ستیزهٔ ایشان را
گر عمر مرا در سر کار تو شود
عهد تو به میراث دهم خویشان را
فخرالدین عراقی
دشمنی ها، چه شخصی و چه اجتماعی، را باید کنار گذاشت۔ شادی و مستی، گوهر نایاب جهان است نه ملکی و ثروتی و قدرتی، چون آنها که ظاهرا قدرت و ملک و خوشی دارند، دلشان از غم های دیگر، مثل حریص بودن و رقابت ها و کینه ها و۔۔۔ پر است۔
یک جرعه مِیِ کهن، ز ملکی نو بِه
وز هرچه نه مِی طریق بیرون شو بِه
در دست به از تخت فریدون صد بار
خشتِ سرِ خم ز ملک کیخسرو بِه
خیام
درد انبوه تنها، دردی است که در دوران حافظ هم بوده است۔ این درد جامعه، با برطرف کردن عامل آن، رفع می شود۔ حافظ از این غم می گوید:
نی قصّه آن شمعِ چگل بتوان گفت
نی حالِ دلِ سوخته دل بتوان گفت
غم در دلِ تنگِ من از آن است که نیست
یک دوست که با او غمِ دل بتوان گفت
شادی و مستی یعنی زندگی ناب و حیات عرفانی :
چون در گذرم به باده شویید مرا
تلقين ز شراب ناب گویید مرا
خواهید به روز حشر یابید مرا
از خاک در میکده جوييد مرا
خیام
نزدیکان را بیش بود حیرانی
کایشان دانند سیاست سلطانی
ما را چه که وصف دستگاه تو کنیم
ماییم قرین حیرت و نادانی
ابوسعید ابوالخیر
( خیام با هر نوع غمی مخالف است۔ به زیبایی می سراید که نباید از مرگ غافل بود که می تواند ناگهان از راه برسد، به ویژه اگر انسان غمناک شود۔ باید هر کسی در زندگی خوش باشد: )
ای دل، چو زمانه می کند غمناکت
ناگه برود ز تن، روان پاکت
بر سبزه نشین و خوش بِزی روزی چند
زان پیش که سبزه بردمد از خاکت
( گیتی ، مانند رقّاصی هست که با آهنگ دلنشین این معشوق می چرخد و می رقصد ۔ این دلبر و دلربای جهانی است ،پس هر انسان آگاهی را جذب می کند ۔ بندگی او، عشق و شادی و طرب است ،نه اجبار و تهدید و ظلم ، و نه غم و اندوه ) :
آنی که فلک با تو درآید به طرب
گر آدمی ای شیفته گردد چه عجب
تا جان دارم ، بندگی ات خواهم کرد
خواهی بطلب مرا و خواهی مطلب
مولانا
( خیام از مستی و شادی می گوید۔
در دنیایی که هم ظالم تشویش دارد و هم مظلوم،
آرامش است که گوهر نایاب جهانیست ):
یک جرعه می کهن ز ملکی نو بِه
وز هرچه نه می طریق بیرون شو بِه
در دست به از تخت فریدون صد بار
خشت سر خم ز ملک کیخسرو بِه
خیام
( مولانا، وجود یار را خودِ پیروزی
و بهروزی و نشاط و نجات می داند ) :
گفتی که: بیا که باغ خندید و بهار
شمعست و شراب و شاهدان چو نگار
آنجا که تو نیستی از اینهام چه سود؟
و آنجا که تو هستی خود از اینها به چه کار؟
مولانا
قومی متفکر اندر رهِ دین
قومی به گمان، فتاده در راه یقین
میترسم از آنکه بانگ آید روزی
کای بی خبران! راه نه آن است و نه این
خیام
ای گرسنهٔ وصل تو سیران جهان
لرزان ز فراق تو دلیران جهان
با چشم تو آهوان چه دارند به دست
ای زلف تو پای‌بند شیران جهان
مولانا
این سینهٔ پرمشغله از مکتب اوست
و امروز که بیمار شدم از تب اوست
پرهیز کنم ز هرچه فرمود طبیب
جز از می و شکری که آن از لب اوست
مولانا
پیوسته تو دل ربوده‌ای ، معذوری
غم ، هیچ نیازموده‌ای ، معذوری
من بی تو ، هزار شب به خون در خفتم
تو بی تو ، شبی نبوده‌ای ، معذوری
ابوسعید ابوالخیر
ساقی گفتم ترا میِ ساده بیار
وان زنده کنِ مردم آزاده بیار
گفتی که در این دور فلک ، بادی هست
تا باد رسیدن ، ای صنم ، باده بیار
مولانا
غم خوردن این جهان فانی هوسست
از هستی ما به نیستی یک نفسست
نیکویی کن اگر ترا دسترسست
کین عالم ، یادگار بسیار کسست
سنایی
جمعیت خلق را رها خواهی کرد
یعنی ز همه روی به ما خواهی کرد
پیوند به دیگران ندامت دارد
محکم مکن این رشته که واخواهی کرد
ابوسعيد ابوالخير
( رستی یعنی نجات یافتی) :
استاد مرا بگفت اندر مستی
کآگاهم کن ز نیستی و هستی
او داد مرا جواب و گفتا که برو
گر رنج ز خلق دور داری رستی
مولانا
آن لعل در آبگینه ساده بیار
وان محرم و مونس هر آزاده بیار
چون می دانی که مدّتِ عالمِ خاک
باد است که زود بگذرد ، باده بیار
خیام
توضیح : "فی عام کذا" یعنی در آن سال.
"قد مات فلان" یعنی فلانی فوت کرد.
منظور جامی ، پوچ بودن جهان است
که نباید حادثه ای را بزرگ کرد ،
همچنین باید قدر عمر را دانست :
تاریخ جهان که قصه خُرد و کلان
درج است در آن چه شهریاران چه یلان
در هر ورقش بخوان که فی عام کذا
قد مات فلان و فلان و فلان
جامی
شب عشق :
امشب شب من بسی ضعیف و زار است
امشب شب پرداختن اسرار است
اسرار دلم جمله خیال یار است
ای شب بگذر زود که ما را کار است
مولانا
چون بلبل مست، راه در بستان یافت
روی گل و جام باده را خندان یافت
آمد به زبان حال در گوشم گفت :
دریاب که عمر رفته را نتوان یافت
خیام
( در مصرع آخر در برخی منابع ، " می افتم دور "
آمده است که البته با وزن همخوانی ندارد) :
گر دور فتادم از وصالت به ضرور
دارد دلم از یاد تو صد نوع حضور
خاصیت سایهٔ تو دارم که مدام
نزدیک توام اگر چه من افتادم دور
ابوسعید ابوالخیر
از مردم صدرنگ ، سیه پوشی بِه
وز خلق فرومایه ، فراموشی بِه
از صحبت ناتمام بی خاصیتان
کنجی و فراغتی و خاموشی بِه
ابوسعید ابوالخیر
با گلرخ خویش گفتم: ای غنچه دهان
هر لحظه مپوش چهره چون عشوه دهان
زد خنده که: من بعکس خوبان جهان
در پرده عیان باشم و بی پرده نهان
ابوسعید ابوالخیر
دلداده به جز یار که دلدار نگیرد
این خانه عشق است و به جز خود نپذیرد
جاوید سرائیست پر از عشق پرستی
دنیاست که فانی است ولی عشق نمیرد
از : کتاب کثرت یگانه ، صفحه ۲۳۳
